Prostor istočne Srbije je od pamtiveka bio naseljen. Tome u prillog govore nedavno otkriveni arheološki nalazi koji ukazuju na sučeljavanje neandertalca sa modernim čovekom pre više od četrdeset hiljada godina u blizini reke Pek. Đerdapska klisura prapostojbina je jedne od najstarijih svetskih kultura – Lepenskog Vira. Uz samu obalu Dunava nastala je i vinčanska kultura, poznata po svom graditeljstvu, trgovini, umetnosti, ali i po prvoj tehnološkoj revoluciji na evropskom tlu – iskopavanju i obradi metala od pre oko sedam hiljada godina – o čemu svedoče arheološka nalazišta Rudna glava kod Majdanpeka i Belovode nedaleko od Petrovca na Mlavi.

Koliko su Dunav i Mlava kulturološki značajne saobraćajnice, ukazuju nam i pozicije antičkih gradova –Singidunuma ili današnjeg Beograda na ušću Save u Dunav i Viminacijuma u neposrednoj blizini savremenih naselja Kostolca i Kličevca, odnosno mesta gde se Mlava uliva u Dunav. Prvi carski put na Balkanskom poluostvu, Via militaris, upravo je povezivao ta dva romanska naselja i nastavljao dolinama Mlave i Morave ka Nišu, i dalje ka Sofiji i Carigradu. Posle starih Rimljana tim Carigradskim drumom kretale su se vekovima i mnogobrojne druge vojske i trgovci, ali su se u našem narodnom sećanju svakako najduže zadržali Turci.

Početkom 19. veka, nakon tri stotine pedeset godina robovanja, potlačenom narodu beogradskog pašaluka je bilo dosta turskoga zuluma. Digao se na oružje protiv osmanskih gospodara i živalj u oblasti Mlave. Po zvaničnoj istoriji to se dogodilo na Sretenje 1804. godine. Međutim, priobalje melničke reke – mlavske pritoke podno Homoljskih planina – pamti još jedan značajan, nešto raniji događaj. Po narodnom predanju, dvojicu turskih vojnika-poreznika, posekao je i prostrelio kuršumima lokalni kmet i vodeničar, budući hajduk i vojskovođa Matejić Paulj.

Mlin Paulja Matejića u Melnici (sedamdesetih godina prošlog veka), fotografija iz digitalne arhive Živorada Nikolića iz Melnice

Verovatno u ono vreme najhrabriji čovek sa Mlavine desne strane, preteča čuvenog homoljskog hajduka Ivana Babejića iz Laznice i nešto manje poznate braće Barbulović iz Melnici susednog Ranovca, Paulj Matejić je Prvi srpski ustanak dočekao skrivajući se po gorama i jatačkim kolibama. Kada je kličevački junak Milenko Stojković na dunavskoj Adi Kale sustigao i posekao turske dahije, a na levoj strani Mlave ljude u boj iz Dobrnja poveo Petar Todorović – Petar Dobrnjac, Paulj Matejić je ponovo počeo slobodno da se kreće drumovima carigradskim. Međutim, drumovao nije sam. Naoružanog i rešenog da poseče još neprijatelja pratila je od tada mala armija vlaškog stanovništva željnog osvete i slobode.

Predvodio je Paulj svoje odrede kao buljubaša vojvode Petra Dobrnjca i sam potonji vojvoda Karađorđeve vojske u mnogim krvavim bojevima od 1804. do 1813. godine. Učestvovao je u većini najznačajnijih borbi sa Turcima: na Ivankovcu 1805, kod Deligrada 1806. i Niša 1809. godine. Naročito se istakao u deligradskom boju, posle čega ga je Karađorđe uzdigao u čin vojvode Gornje Mlave, 1807. godine.

Hrabrost je posebno dokazao i u odbrani oslobođene Srbije od kontraofanzive sultanove vojske koja je, predvođena Huršid-pašom, udarila na ušančene ustaničke položaje u okolini Niša 1809. godine. Kada se resavski vojvoda Stevan Sinđelić sa svojim borcima, opkoljen od neprijatelja, na Čegru našao u bezizlaznom položaju, među svim vojvodama srpske vojske – jedini je Matejić sa svojim ljudima, uprkos komandi da to ne čini, pohitao da mu pomogne. Na žalost, nisu stigli na vreme da spasu drugove, jer je vojvoda Sinđelić, ne želeći da se preda ili povuče, barutom digao u vazduh i svoje i turske vojnike.

Linija fronta se nakon čegarske klanice i srpskog poraza kod Niša ustalila na Deligradu kod Aleksinca, ali je i tu doživljen poraz, nepuna tri meseca kasnije. Kada je, 1811. godine došlo do konačnog raskola između Karađorđa sa jedne i vojvoda Milenka Stojkovića i Petra Dobrnjca sa druge strane, odnosno njihovog odlaska iz Srbije u Vlašku – Paulj Matejić je stekao veću vlast i uticaj u istočnoj Srbiji. Neki izvori ukazuju da je nakon Bukureškog mira, 1812. godine, postavljen za vojnog upravitelja Gurgusovca (potonjeg Knjaževca) – strateški najznačajnijeg utvrđenog grada na istočnoj granici sa Osmanskim carstvom. Odano i časno služio je svojoj otadžbini sve do sloma ustanka 1813. godine, kada je sa voždom Karađorđem i ostalim ratnim drugovima morao da prebegne u Austrougarsku monarhiju. Nakon vremena provedenog u izgnanstvu u Austriji i Besarabiji, vratio se u domovinu po izbijanju Drugog srpskog ustanka u kojem, veruje se, nije uzeo aktivnijeg učešća. Poslednje dane života proveo je mirno u svojoj Melnici, ili kako se nekada govorilo – Meljnici, možda baš meljući žitarice u svojoj vodenici.

Pretpostavlja se da je preminuo 1816. godine i da je sahranjen na lokalnom brdu Čukar, iznad današnje osnovne škole „Branko Radičević“ u Melnici. Grobno mesto mu nije ostalo obeleženo, ali mu je povodom obeležavanja dve stotine godina od izbijanja Prvog srpskog ustanka, u centru sela podignut spomenik. Autor njegove biste je, kao i spomenika mlavskim vojvodama Petru Dobrnjcu i Milenku Stojkoviću u Požarevcu, petrovački akademski slikar i vajar Dragiša Milošević.

Spomenik vojvodi Paulju Matejiću u centru Melnice

Kulturu sećanja na jednog od najznačajnijih vojvoda srpske revoulcije, vlaškog junaka Paulja Matejića, gaje još kulturno-umetničko društvo i dom kulture u njegovom selu, kao i glavna melnička ulica, koji ponosno nose njegovo ime.

Glavna melnička ulica Paulja Matejića

Matejićeva vodenica

Po svedočenju Živorada Nikolića, melničkog arhivara amatera, iz čije je digitalne zbirke dokumenata preuzeta fotografija, vodenica Paulja Matejića, koja se u zapuštenom stanju nalazi preko puta njegovog domaćinstva, bila je aktivna do osamdesetih godina prošloga veka, a vidno je počela da propada početkom 21. veka. Neuobičajeno velika vodenica, koja je u celosti izgrađena od kamena i drvenih greda, najverovatnije u 18. veku, imala je oko pedeset kvadratnih metara u osnovi i dva sprata. U prizemlju su bila dva odeljenja – radna prostorija sa dva vodenička kamena i još jedna soba, dok je spratni deo u potpunosti bio namenjen za stanovanje. Zavedena je kao spomenik kulture pod imenom „Vodenica Đorđa Trifunovića u Melnici“ u Regionalnom zavodu za zaštitu spomenika kulture u Smederevu.

Ostaci vodenice Paulja Matejića u Melnici

Ovaj tekst nastao je u sklopu projekta “Kultura sećanja: Znameniti Vlasi – legende koje moraju opstati” koji realizuje Udruženje građana “Južna Karpatologija”.