Kultura sećanja na istorijske ličnosti održava se narodnim predanjem, pisanjem knjiga i monografija, podizanjem spomenika, snimanjem filmova i stvaranjem drugih umetničkih dela, nazivanjem ulica, trgova i ostalih javnih prostora, ali i, što je možda najznačajnije, imenovanjem javnih ustanova i institucija. Jedna od najstarijih obrazovnih ustanova u Srbiji – Požarevačka gimnazija, osnovana 1862. godine Ukazom Kneza Mihaila, nosila je  ime Jovana Šerbanovića od 1959. do 2001. godine, a osnovne škole u Ranovcu, Krepoljinu (sa područnim odeljenjem u selu Sige) i Laznici, još uvek nose njegovo ime i podsećaju na istorijski značaj ove znamenite ličnosti Braničevskog okruga.

Osnovna škola Jovan Šerbanović u Laznici 

Ko je bio čovek po kome je nazvano toliko ulica i škola, i na koji način su pomenuta naselja povezana sa likom i delom Jovana Šerbanovića?

Jovan Šerbanović rođen je 1919. godine u Laznici, selu koje je u to vreme bilo najveće i najrazvijenije naselje na prostoru koji danas administrativno pripada opštini Žagubica. Poznato je da je deset godina pre njegovog rođenja u ovom homoljskom mestu postojao parni mlin, a da je u vreme kada je Jovan završavao osnovnu školu u selu bilo više od četrdeset vodenica. Od lazničkih vodeničara Jovan je kao dečak mogao da čuje mnoge mitove i poučne priče koje, pogotovo u vlaškim krajevima ne oskudevaju elementima fantastike, ali i da se upozna sa legendom o Ivanu Babejiću – verovatno najpoznatijem hajduku toga doba u Kraljevini Jugoslaviji.

Možemo samo da pretpostavljamo koliki su uticaj na razvoj Jovanove ličnosti ostavile priče o neustrašivosti i snalažljivosti Ivana Babejića, Lazničanina koji je godinama odolevao hapšenju, za koga se u nekoliko navrata govorilo da je ubijen od strane žandara, a koji se iznova pojavljivao u hajdučijama, ili makar u pričama pored vodeničkog kamena.

Kako god bilo, Jovan je nakon završene četvorogodišnje osnovne škole, kao jedan od najboljih učenika, svoje obrazovanje nastavio upisavši osmogodišnju gimnaziju u Požarevcu. Isticao se odličnim uspehom i kao gimnazijalac da bi, nakon svršene mature, upisao studije medicine u Beogradu.

Osnovna škola Jovan Šerbanović u Krepoljinu

U prestonicu Jugoslavije, sem dobro utvrđenog školskog gradiva i motivacije da pomaže ljudima, poneo je i sociološko obrazovanje koje je, u slobodno vreme, kao srednjoškolac i član omladinskog radničkog pokreta, sticao neumorno čitajući socijalističku literaturu. Kao aktivni član studentske organizacije postao je član Kumunističke partije 1939. godine. Iste godine učestvovao je na studentskim demonstracijama i bio uhapšen. Naročiti ugled stekao je nakon puštanja iz pritvora, jer se ispostavilo da se tokom policijskog isleđivanja držao časno. Za vreme raspusta posećivao je rodno mesto i Požarevac, u kojima je širio marksističke ideje i partijski materijal. Istovremeno je radio na osnaživanju lokalnih skojevskih organizacija i informisanju stanovništva o stavovima partije povodom aktuelnih političkih prilika u zemlji i inostranstvu.

Još kao student postao je član partijskog rukovodstva, a po izbijanju Drugog svetskog rata, maja 1941. godine i član Okružnog komiteta KPJ za Požarevac. Obavljao je brojne partijske zadatke, a kao učen čovek bio je zadužen za izdavanje propagandnog biltena „Sedmodnevne vesti“. Juna iste godine učestvovao je na Okružnoj partijskoj konferenciji, na kojoj su se okupili organizatori partizanskog ustanka u požarevačkom kraju.

Spomenik Jovanu Šerbanoviću u centru Žagubice

Nakon toga, mladog druga Šerbana, kako mu je bio nadimak još iz gimnazijskih dana, u potpunosti je obuzeo odmetnički duh Ivana Babejića. Organizovao je i sprovodio mnoge partizanske akcije, među kojima je najznačajnija diverzija izvšena na državnom imanju Meminac, kada je u avgustu zapaljeno osam i po vagona pšenice namenjene za potrebe nemačke vojne komande. Partizanskom Požarevačkom odredu zvanično je pristupio septembra 1941. godine i postao politički komesar Mlavske čete. Istog meseca je ostvario prvi vojni uspeh razoružavši žandarme u njihovoj stanici u Žagubici. Do kraja godine pod njegovom komandom vođene su i borbe sa četnicima, koji su u homoljskom kraju bili operativno najsposobnija vojna organizacija u to vreme. U jednom od tih obračuna, u blizini Laznice, između ostalih poginuo je i Jovanov mlađi brat.

Fotografija iz digitalne arhive Zavičajnog muzeja Petrovac na Mlavi: Homoljski četnici, 1942/1943. godina, autor Dragiša Miletić sa Rudnika

Odolevao je svim iskušenjima partizanski odred pod rukovodstvom Jovana Šerbanovića sve do 1942. godine. Kada su se napadima kolaboracionističkih trupa pridružili nemački oficiri i vojnici, ustanak Narodnog oslobodilačkog pokreta u Homolju zadesilo je teško vreme. Odred je trpeo velike ljudske gubitke, a Jovan Šerbanović je ranjavan u proleće, kao i u jesen. Nakon toga je iz borbenih jedinica povučen u Ranovac, jer više nije bio sposoban za vojne napore koji su iziskivali duge marševe i sukobe sa neprijateljem. Ipak, s obzirom na to da je bio energičan i zahvaljujući daru da motiviše saborce, ostao je politički aktivan na terenu. Sama prisutnost njegove ličnosti, obogaćene partijskim i vojničkim iskustvom, održavali su borbeni moral lokalnog stanovništva. Dragocena je u tim okolnostima bila njegova mudrost, koliko i poznavanje mentaliteta ljudi iz njegovog zavičaja.

Iako se zarad viših partijskih interesa klonio vojnih obračuna, malo je nedostajalo da strada u četničkoj zasedi na jednom salašu kod Osanice u maju 1943. godine. Ipak, 6. januara 1944. godine, u ataru sela Sige, upornim četnicima konačno je uspelo da ustrele Jovana Šerbanovića. Zbog isticanja „besprimernim heroizmom u borbi protiv narodnih neprijatelja“ Prezidijum narodne skupštine FNRJ posthumno ga je odlikovao oredenom Narodnog heroja 14. decembra 1949. godine.

Spomen obeležje na mestu pogibije Jovana Šerbanovića u selu Sige

Rodna kuća Jovana Šerbanovića u Laznici, zbog arhitektonske vrednosti, pod zaštitom je Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Smederevu. Kao legat Šerbanovićevih potomaka, 2018. godine ustupljena je na upravljanje Zavičajnom muzeju Homolja koji je, zahvaljujući sredstvima Opštine Žagubica i nadzoru stručnjaka iz pomenutog zavoda za zaštitu spomenika kulture, leta 2020. godine sproveo kompletnu restauraciju objekta. Danas rodna kuća Jovana Šerbanovića u Laznici čini izdvojeni deo muzejske postavke Zavičajnog muzeja Homolja u Žagubici.

Ovaj tekst nastao je u sklopu projekta “Kultura sećanja: Znameniti Vlasi – legende koje moraju opstati” koji realizuje Udruženje građana “Južna Karpatologija”.